පර්සියානු ශිෂ්ටාචාරයේ ආරම්භය සහ විකාශනය

 Origin and Evolution of Persian Civilization

ඉරානය ලෝකයේ පැරණිතම අඛණ්ඩ ප්‍රධාන ශිෂ්ටාචාරවලින් එකක් වන අතර ඓතිහාසික හා නාගරික ජනාවාස වසර 9,000කට පෙර සිට පැවත එන්නකි.

වසර 20,000 ත් 13,000 ත් අතර කාලයකට පෙර ඉරානයේ දඩයම් කරන්නන් කණ්ඩායම් වැඩි වශයෙන් ජීවත් වූයේ සාග්‍රොස් කඳුකරයේ ගුහාවල ය. ඉන්පසුව වසර 10,800කට පෙර සිට පැවත එන චෝඝ මිෂ් වැනි ජනාවාස  වසර 10,500 සිට 10,000 දක්වා කාලයකට පෙර ටෙපේ ආසියාබ්, දඩයම් එකතු කරන්නන්ගේ කුඩා කඳවුරක් තිබී ඇති අතර, කර්මන්ෂා ප්‍රදේශයේ සෘතුමය වශයෙන් පමණක් වාසය කළහ.

වසර 10,000 කට පමණ පෙර, දේශීය සංවර්ධනයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස හෝ බාහිර බලපෑම් හේතුවෙන් බටහිර ඉරානයේ චෝගා බොනට් (සුසියානාහි පැරණිතම ගම්මානය) වැනි කෘෂිකාර්මික ප්‍රජාවන් බිහි වීමට පටන් ගත්තේය. ඒ කාලයේම පමණ බටහිර ඉරානයේ ගන්ජ් ඩාරේ සහ ටෙප්පෙ සරාබ් යන ප්‍රදේශවල පැරණිතම මැටි භාජන සහ ආකෘතිගත මිනිස් සහ සත්ව ටෙරාකොටා රූප නිෂ්පාදනය කරන ලදී. ඉරානයේ නිරිතදිග කොටස සාරවත් අඩ සඳෙහි කොටසක් විය. Ganj Dareh හි, මුල් පිඟන් මැටි සම්ප්‍රදායන් දෙකක් පැහැදිලි වේ. එකක් පදනම් වී ඇත්තේ මීට වසර 9,300-8,900 කට පමණ පෙර කාල නිර්ණය කරන ලද කේතු සහ තැටි වැනි කුඩා ජ්‍යාමිතික කොටස් සහ රූප සඳහා මැටි භාවිතය මතය. අනෙක් සෙරමික් සම්ප්‍රදාය ආරම්භ වූයේ මීට වසර 9,300 කට පමණ පෙර මැටි බිත්ති සහිත ගොඩනැගිලි සඳහා මැටි භාවිතයෙනි.

මෙම සම්ප්‍රදායන් Tepe Guran සහ Tepe Sarab විසින් ද බෙදාහදා ගනී. Tepe Asiab ද Tepe Sarab අසල පිහිටා ඇති අතර සමහර විට මෙම සියලුම  අඩවි වලින් පැරණිතම ස්ථානය විය හැකිය. Tepe යනු "කඳු මුදුන, කඳු මුදුන හෝ කඳුකරය" යන්නෙන් අදහස් කරන අතර එහිදී පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථානයක් දක්නට ලැබේ. අඩවි දෙකම සෘතුමය වශයෙන් අත්පත් කරගෙන ඇති බව පෙනේ.

අලි කෝෂ් යනු නව ශිලා යුගයට සම්බන්ධ ස්ථානයකි. මීට වසර 9,000 සිට 8,100 කට පමණ පෙර කර්මන්ෂා පළාත ඉරානයේ පළාත් 31 න් එකකි.9,000 සිට 8,100 දක්වා, ඉරානයේ නව ශිලා යුගයට අයත්, කර්මන්ෂා පළාතේ ටෙපේ සරබ්හිදී හමුවූ Tappeh Sarab, මැටි මිනිස් ප්‍රතිමාව එනම් සශ්‍රීකත්වයේ දේවතාවිය, ටේප් සරබ්, ටේප් සරබ්හි දී හමු වූ 9,000ට පමණ අයත් ගල් සත්ව රූප ඇතුළත් තොරතුරු හමුව තිබේ.

පැරණිතම කෘෂිකාර්මික බිම් කිහිපයක් සූසා හි සොයාගෙන ඇත . වසර 9,000 කට පෙර සිට තවමත් පවතින නගරයකි මෙය. සාග්‍රොස් හි සමහර හෙල් සහ නිරන්තරයෙන් ජීවත් වූ ජනාවාස ආරම්භ වන්නේ ආසියාබ්ට පසුව කෙටි කාලයකට පසුව, වසර 8,000 ත් 6,800 ත් අතර කාලයකට පෙර සිට ය. තවමත් Tappeh Ganj Dareh සහ Tappeh Abdul Hosein හි ද්‍රව්‍යමය සංස්කෘතියට කිසිදු මැටි භාණ්ඩ ඇතුළත් නොවේ.

පර්යේෂකයන් GD13a හි Ganj Dareh හි 30-50 හැවිරිදි කාන්තාවකගේ පෙට්‍රස් අස්ථියෙන් ජෙනෝමය අනුපිළිවෙලට ගෙන ඇත. mtDNA විශ්ලේෂණයෙන් පෙන්නුම් කරන්නේ ඇය Haplogroup X ට අයත් වූවක් බවයි. ඇය නව ශිලා යුගයේ ඇනටෝලියානු ගොවීන්ගෙන් ජානමය වශයෙන් වෙනස් වූ ජනගහනයකට අයත් වූවාය.

නූතන ජනගහන අනුව, සමහර ඉන්දියානුවන් තුළ දක්නට ලැබෙන පුරාණ කොකේසස් දඩයම්-ගැටරර් පරම්පරාව හේතුවෙන් ඇය බලුච් ජනයා, මක්‍රානි කුලය සහ බ්‍රාහුයි ජනයා සමඟ යම් ජානමය බැඳීමක් පෙන්නුම් කරයි, ඇත්ත වශයෙන්ම ඔවුන් ඉරානයේ නූතන සොරොස්ට්‍රියානුවන්ට සමීපතම අය වේ.

Haplogroup X දේශීය යුරෝපීයයන්ගෙන් ආසන්න වශයෙන් 7% ක් සහ උතුරු ඇමරිකාවේ සියලුම ස්වදේශික ඇමරිකානුවන්ගෙන් 3% ක් තුළ දක්නට ලැබේ. සමස්තයක් වශයෙන්, haplogroup X යුරෝපයේ, ආසන්න නැගෙනහිර සහ උතුරු අප්‍රිකාවේ ජනගහනයෙන් 2% ක් පමණ දක්නට ලැබේ. එල්-හයෙස් ක්ෂේම භූමියේ (14.3%) වාසය කරන ඊජිප්තුවරුන් අතර එය විශේෂයෙන් බහුලව දක්නට ලැබේ.

X1 උපසිරැසිය බොහෝ දුරට අඩු වන අතර, බොහෝ දුරට උතුරු අප්‍රිකාව, අප්‍රිකාවේ අං සහ ආසන්න පෙරදිගට සීමා වේ. උප-කණ්ඩායම X2 වසර 21,000 කට පමණ පෙර අවසාන ග්ලැසියර උපරිමය ආසන්නයේ හෝ ඉන් ඉක්බිතිව විස්තීර්ණ ජනගහන ව්‍යාප්තියකට හා විසිරී ගිය බව පෙනේ.

එය ආසන්න පෙරදිග, කොකේසස් සහ දකුණු යුරෝපයේ වඩාත් ප්‍රබල ලෙස පවතින අතර අනෙකුත් යුරෝපයේ තරමක් අඩු ප්‍රබල ලෙස පවතී. ජෝර්ජියාවේ (8%), ඕර්ක්නි (ස්කොට්ලන්තයේ) (7%) සහ ඊශ්‍රායල ඩ්‍රූස් ප්‍රජාව අතර (27%) විශේෂ සාන්ද්‍රණයන් දක්නට ලැබේ. මධ්‍ය ඊජිප්තුවේ අබුසිර් එල්-මෙලෙක් පුරාවිද්‍යා භූමියේ කැණීම් කරන ලද පුරාණ ඊජිප්තු මමී අතරින් Haplogroup X හමු වී ඇති අතර, එය පූර්ව ටොලමියානු පසුකාලීන නව රාජධානි සහ රෝම යුගයන්ට අයත් වේ.

වසර 5,000කට පමණ පෙර කාල නිර්ණය කර ඇති මොරොක්කෝවේ Kelif el Boroud (Kehf el Baroud) හි අග නව ශිලා යුගයේ කැණීම් කරන ලද ෆොසිල X2 උපසිරැසිය රැගෙන යන බව නිරීක්ෂණය කර ඇත. Haplogroup X හි විශාලතම සංඛ්‍යාතය X2 (11%) මෙන් X1 (16%) හි  ජෝර්දානය, ලෙබනනය සහ සිරියාවේ සුළුතර ජනගහනයක් වන Druze හි නිරීක්ෂණය කෙරේ.

Haplogroup X යනු ඇමරිකාවේ ආදිවාසී ජනයා අතර දක්නට ලැබෙන haplogroups පහෙන් එකකි. එය සිදුවන්නේ ඇමරිකාවේ සමස්ත වත්මන් ආදිවාසී ජනගහනය සඳහා 3% ක පමණ සංඛ්‍යාතයකින් පමණක් වුවද, එය උතුරු උතුරු ඇමරිකාවේ විශාල හැප්ලොග් සමූහයක් වන අතර ඇල්ගොන්කියන් ජනයා අතර එය mtDNA වර්ග වලින් 25% දක්වා සමන්විත වේ.

එය මෙම ප්‍රදේශයේ බටහිර හා දකුණට අඩු ප්‍රතිශතයකින් ද පවතී - Sioux (15%), Nuu-chah-nulth (11%-13%), Navajo (7%) සහ Yakama (5 %). ප්‍රධාන ස්වදේශික ඇමරිකානු mtDNA haplogroups හතර (A, B, C, D) මෙන් නොව X කිසිසේත්ම නැගෙනහිර ආසියාව සමග දැඩි ලෙස සම්බන්ධ නොවේ. ආසියාවේහි ප්‍රධාන සංසිද්ධිය මෙතෙක් සොයාගෙන ඇත්තේ සයිබීරියාවේ Altai ජනතාව තුළ වන අතර, සවිස්තරාත්මක පරීක්ෂණයකින් පෙන්නුම් කර ඇත්තේ Altaian අනුපිළිවෙලවල් සියල්ලම පාහේ සමාන වන බවයි (haplogroup X2e), ඔවුන් එම ප්‍රදේශයට පැමිණ ඇත්තේ අවට කොහේ හෝ සිට විය හැකි බවයි.

X Haplogroup උතුරු ඇමරිකාවේ අවසන් වූ ආකාරය පිළිබඳ එක් න්‍යායක් නම් එය මධ්‍යම ආසියාවේ A, B, C සහ D Haplogroups සමඟ මධ්‍යම ආසියාවේ සිට මධ්‍යම ආසියාවේ Altai ප්‍රදේශයේ මුතුන් මිත්තෙකුගෙන් සංක්‍රමණය වීමයි. Haplogroup X2 අනුපිළිවෙලවල් දෙකක් මධ්යම සයිබීරියාවේ Evenks අතර Altai සිට නැගෙනහිරින් නියැදි ඇත.

මෙම අනුපිළිවෙලවල් දෙක  ට අයත් වේ. ඔවුන් සයිබීරියාව හරහා සංක්‍රමණයේ ශේෂයක් හෝ වඩාත් මෑත ආදානයක් නියෝජනය කරන්නේද යන්න අවිනිශ්චිතය. ආසියාවේ Haplogroup X2 හි මෙම සාපේක්ෂ නොපැවතීම Solutrean කල්පිතයට සහය දැක්වීම සඳහා භාවිතා කරන ප්‍රධාන සාධකවලින් එකකි. කෙසේ වෙතත්, New World haplogroup X2a පැරණි ලෝක X2b, X2c, X2d, X2e, සහ X2f පරම්පරාවන්ට වඩා එකිනෙකට වෙනස් වන අතර, මුල් සම්භවයක් පෙන්නුම් කරන්නේ "ඒවායේ ප්‍රසාරණයේ ආරම්භයේදීම සහ ව්‍යාප්තිය විය හැක. ආසන්න නැගෙනහිර". තවමත් හඳුනාගෙන ඇති X2a හි වඩාත්ම මූලික පෙළපතට අයත් වන අවුරුදු 9,000ක් පැරණි පැලියෝඇමරිකන් ජාතික Kennewick Man ගේ සම්පූර්ණ ජෙනෝමය පිළිබඳ විශ්ලේෂණයක් මෑත

යුරෝපීය සම්භවය පිළිබඳ කිසිදු ඇඟවීමක් ලබා නොදෙන අතර X2a හි ගැඹුරුම ශාඛාව බටහිර වෙරළට ගෙන යයි. අනෙකුත් නිර්මාතෘ මයිටොකොන්ඩ්‍රියල් හැප්ලොග් කණ්ඩායම් වලට සමාන මුතුන් මිත්තන්ගේ ජනගහනයට අයත් X2a සමග අනුකූල වේ. දැන් GD13a Ganj Dareh හි අවුරුදු 30 සිට 50 දක්වා වයස්ගත කාන්තාව වෙත පැමිණීම, GD13a යනු ඇනටෝලියානු මුල් ගොවීන් සහ කොකේසස් හන්ටර්-එකතු කරන්නන් හා සමාන වේ. ඇයට කළු හිසකෙස්, දුඹුරු ඇස් සහ ලැක්ටෝස් ඇති බව ඇගේ DNA අනාවරණය විය. සැහැල්ලු සම හා සම්බන්ධ ව්‍යුත්පන්න SLC45A2 ප්‍රභේදය GD13a හි නිරීක්ෂණය නොකළ නමුත් එම ලක්ෂණය හා සම්බන්ධ ව්‍යුත්පන්න SLC24A5 ප්‍රභේදය නිරීක්ෂණය විය.

GD13a ජානමය වශයෙන් ජෝර්ජියාවේ (Satsurblia Cave සහ Kotias Klde) මානව නටබුන් වලින් හඳුනාගෙන ඇති පැරණි කොකේසස් දඩයම්කරුවන්ට ජානමය වශයෙන් සමීප වන අතර, යම්නා සංස්කෘතියේ සහ Afanasevo සංස්කෘතියේ මිනිසුන් සමඟ ජානමය සම්බන්ධතා බෙදා ගනී. ඇය අයත් වූයේ නව ශිලා යුගයේ ඇනටෝලියානු ගොවීන්ගෙන් ජානමය වශයෙන් වෙනස් වූ ජනගහනයකට ය. නූතන ජනගහනය අනුව, ඇය Baloch ජනතාව, Makrani කුලය සහ Brahui ජනතාව සමඟ යම් ජානමය බැඳීමක් පෙන්නුම් කරයි. Zagros කඳුකරයේ කැණීම් කරන ලද වසර 7,000 ක් පැරණි වයින් භාජන සහ Sialk වැනි වසර 7,000 ක් පැරණි ජනාවාසවල නටබුන් ඇත.

ජිරොෆ්ට් සංස්කෘතිය" වසර 5,100 - 4,200 කට පෙර, මුල් ලෝකඩ යුගය, කර්මන් පළාත, දකුණු-මධ්‍යම ඉරානයේ සැතපුම් 854 ටෙහෙරානයට දකුණින් පිහිටි අතර මෙම ස්ථාන බටහිරින් ඊලාම් සහ නැගෙනහිරින් ඉන්දු නිම්න ශිෂ්ටාචාරය අතර අතරමැදි "ස්වාධීන ලෝකඩ යුගයේ ශිෂ්ටාචාරයක් ස්වකීය ගෘහනිර්මාණ ශිල්පයක් සහ භාෂාවක්" ලෙස කාණ්ඩගත කිරීමේ යෝජනාව ජිරොෆ්ට් හි පුරාවිද්‍යා කැණීම් කණ්ඩායමේ ප්‍රධානී යූසෙෆ් මජිඩ්සාදේ විසිනි. ජිරොෆ්ට්ගේ උච්චතම කාලය වසර 4,500 සිට 4,200 දක්වා දිවෙන අතර, ටැන් සෙල්ලිපියේ සාක්ෂි සහිත ලේඛන පද්ධතියක් සමඟ, එය ගඩොල් මත කැටයම් කර ඇති අතර, එහි පහළ වම් කෙළවර ඉතිරිව ඇති එකම කොටස වන අතර, පේළි දෙකකින් එලමයිට් අක්ෂරවලට අයත් විය හැකි බව පෙනේ.

පුරාවිද්‍යාඥයින් විසින් විහාරස්ථානයක් සහිත පොහොසත් ශිෂ්ටාචාරයක පැවැත්ම තහවුරු කරන බොහෝ පුරාවස්තු සොයාගෙන ඇති අතර එම පුවරු හමුවූ ස්ථාන ක්‍රි.පූ. සෙල්ලිපිය මෙතෙක් සොයාගෙන ඇති පැරණිතම අක්ෂර මාලාව බවත්, එලමයිට් ලිඛිත භාෂාව ජිරොෆ්ට්හි ආරම්භ විය හැකි බවත්, ලිවීමේ ක්‍රමය මුලින්ම වර්ධනය වී පසුව රට පුරා ව්‍යාප්ත වී ඇති බවටත් යම් විශ්වාසයක් පවතී.

වසර 4,700 ත් 2,539 ත් අතර කාලයකට පෙර දිවෙන එලාම්, ඉරානයේ ඈත බටහිර සහ නිරිත දෙසින් කේන්ද්‍රගත වූ පුරාණ පූර්ව-ඉරාන ශිෂ්ටාචාරයක් වන අතර, එය වර්තමාන කුසෙස්තාන් සහ ඉලාම් පළාතේ පහත් බිම් වලින් මෙන්ම දකුණු ඉරාකයේ කුඩා කොටසකින් විහිදේ. එලාම් අනුප්‍රාප්තිකයා වූ පර්සියානු අචෙමනිඩ් රාජවංශයේ, එලමයිට් භාෂාව නිල භාවිතයේ පැවති අය අතර පැවති විට එහි සංස්කෘතිය තීරණාත්මක කාර්යභාරයක් ඉටු කළේය. Elamite සාමාන්‍යයෙන් සැලකෙන්නේ බොහෝ කලකට පසුව පැමිණි පර්සියානු සහ ඉරාන භාෂාවලට සම්බන්ධ නැති භාෂා හුදකලාවක් ලෙසය.

එලමයිට් ශිෂ්ටාචාරය මූලික වශයෙන් කේන්ද්‍රගත වූයේ ප්‍රාග් ඓතිහාසික යුගයේ නූතන කුසෙස්තාන් සහ ඉලාම් යන පළාතේ ය. මෙම ප්‍රදේශයේ අවිනිශ්චිතතාවය නූතන ශිෂ්‍යත්වය දක්වා ද විහිදේ. පුරාණ අන්ෂාන් සොයා ගැනීමෙන් පසුව සහ එලමයිට් ඉතිහාසයේ එහි විශාල වැදගත්කම අවබෝධ කර ගැනීමෙන් පසුව, නිර්වචන නැවත වෙනස් විය. සමහර නූතන විද්වතුන් තර්ක කළේ ඊලාම් හි කේන්ද්‍රය පිහිටා ඇත්තේ අන්ෂාන් සහ ඒ අවට උස්බිම් වල මිස පහත් බිම් කුසිස්තානයේ සූසා හි නොවන බවයි.

නිරිතදිග ඉරානයේ වෙසෙන විවිධ කඳුකර කණ්ඩායම්වල දේශපාලන කටයුතුවලදී අන්ෂාන් ප්‍රමුඛ කාර්යභාරයක් ඉටු කළ බව පැහැදිලිය. නමුත් අන්ශාන් ඊලාම් සමඟ සමපාත බව තර්ක කිරීම යනු සාග්‍රොස් කඳුවැටියේ නිරිතදිග කඳුකරයේ, ෆාර්ස් වෙරළ තීරයේ සහ ඇල්ලුවිල් තැනිතලාවේ ජනතාව මත පිටතින් පනවා ඇති නිර්මාණයක් ලෙස එලාම්හි කෘත්‍රිම බව සහ ඇත්ත වශයෙන්ම පිටසක්වල බව වරදවා වටහා ගැනීමකි. කරුන්-කර්කේ ගංගා පද්ධතිය ප්‍රධාන වශයෙන් මෙසපොතේමියානු සුමේරියානු, අක්කාඩියානු, ඇසිරියානු සහ බැබිලෝනියානු මූලාශ්‍ර මත ප්‍රතිනිර්මාණය කරන ලද එලමයිට් ඉතිහාසය පිළිබඳ දැනුම බොහෝ දුරට ඛණ්ඩනය වී ඇත. ඊලාම් ඉතිහාසය සාම්ප්‍රදායිකව කාල පරිච්ඡේද තුනකට බෙදා ඇති අතර එය සහස්‍ර දෙකකට වඩා වැඩි කාලයක් පුරා විහිදේ. පළමු එලමයිට් යුගයට පෙර කාලය ප්‍රෝටෝ-එලමයිට් යුගය ලෙස හැඳින්වේ. ප්‍රොටෝ-එලමයිට්. වසර 5,200 සිට 4,700 දක්වා කාලයයි.

සූසා හිප්‍රොටෝ-එලමයිට් අක්ෂර) පැරණි එලමයිට් යුගය වසර 4,700 සිට 3,600 දක්වා මධ්‍ය එලමයිට් යුගයවසර 3,500 සිට 3,100 දක්වා (ඇන්සානයිට් රාජවංශය බබිලෝනියානු සූසා ආක්‍රමණය දක්වා) නව-එලමයිට් යුගය වසර 3,100 සිට 2,540 දක්වා (සංලක්ෂිත ඇසිරියානු සහ මධ්‍ය ආභාෂය. ලිඛිත වාර්තා මතුවීම වසර 5,000 කට පමණ පෙර වර්ධනය වූ බව සාමාන්‍යයෙන් උපකල්පනය කෙරේ.

බටහිර ලෝකයේ සාමාන්‍යයෙන් පර්සියාව ලෙසද හැඳින්වෙන ඉරානයේ ඉතිහාසය, බටහිරින් ඇනටෝලියාව, බොස්ෆරස් සහ ඊජිප්තුව දක්වා වූ ප්‍රදේශයෙන් සමන්විත විශාල ප්‍රදේශයක ඉතිහාසය සමඟ බැඳී ඇත, එය මහා ඉරානය ලෙසද හැඳින්වේ. පුරාණ ඉන්දියාවේ සහ නැගෙනහිරින් සිර් ඩාරියා සහ උතුරේ කොකේසස් සහ යුරේසියානු ස්ටෙප් සිට පර්සියානු ගල්ෆ් සහ දකුණේ ඕමාන් බොක්ක දක්වා මායිම් ව ඇත.