තේජාන්විත බැම් පුරාණ මාලිගය 
සහ ඒ අවට ඇති විස්මිත සංස්කෘතිය

බැම් සහ එහි සංස්කෘතික භූ දර්ශනය ඉරාන මධ්‍යම සානුව වටා පිහිටුවා ඇති පුරාණ බලකොටු ජනාවාසයක ප්‍රධාන උදාහරණය වන අතර මධ්‍යම ආසියානු කලාපයේ කාන්තාර පරිසරයේ වාණිජ ජනාවාසයක් සංවර්ධනය කිරීම සඳහා සුවිශේෂී සාක්ෂියකි.

බැම් පිහිටා ඇත්තේ මනරම් ක්ෂේම භූමියක වන අතර එහි පැවැත්ම පදනම් වී ඇත්තේ ඇළ ලෙස හඳුන්වන භූගත ජල ඇළ භාවිතා කිරීම මතය. සහස්‍ර දෙකකට වැඩි කාලයක් ඇළ මාර්ග ඉදිකිරීමේ සහ නඩත්තු කිරීමේ තාක්ෂණික සම්පත් සංරක්ෂණය කර ඇත.

බැම් සහ එහි සංස්කෘතික භූ දර්ශනය ස්වභාවිකව වැඩුණු ස්මාරක සංස්කෘතික භූ දර්ශනයක් දක්වයි. ලෝක උරුම අඩවිය බැම්  මාලිගාව සහ බැම් භූ කම්පන මායිම ඇතුළුව බාම් ක්ෂේම භූමියේ හදවත ආවරණය කරයි.

පළමු සහස්‍රයේ සිට වර්තමානය දක්වා කොනාට් ඉදිකිරීමේ පරිණාමය පිළිබඳ ඓතිහාසික සාක්ෂි එහි අඩංගු වේ. කැටයම් කරන ලද දේපල සහ ස්වාරක්ෂක කලාපය තුළ මිනිසා සහ පරිසරය අතර සම්බන්ධතාවය ප්‍රමාණවත් ලෙස ප්‍රකාශ කරන මූලද්‍රව්‍ය ඇතුළුව දේපලෙහි ප්‍රශස්ත ගෝලීය වටිනාකම රඳවා ගන්නා ගුණාංග අඩංගු වේ.

බැම් ප්‍රදේශය සහ එහි සංස්කෘතික භූ දර්ශනය ගිනිකොනදිග ඉරානයේ  දකුණු මායිමේ, kerman කර්මන් පළාතේ, පකිස්තානයට මායිමට ආසන්නව පිහිටා ඇත. බැම් කලාපය පිහිටා ඇත්තේ දකුණු දෙසින් පිහිටි Kafut කඳු සහ Jebel-e Pares කඳු අතර නිම්නයේ මධ්‍යයේ මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර් 1,060 ක උන්නතාංශයක ය. කඳුකරයට ඔබ්බෙන් මධ්‍යම ඉරානයේ විශාල ලූඩ් කාන්තාරය පිහිටා ඇත.

Jebel-e-Pares කඳුකරයේ ජලය, Arge bam සහ Cale Doctor අතර බාම් නගරය වට කරන සෘතුමය පෝස්ට්-ඊ-මාර්ග ගංගාව සපයයි. සෙල්කෝන් ගඟ සහ එහි අතු ගංගා ජෙබෙල්-ඊ පාරේස් කඳු පන්තියේ මධ්‍යම කොටසෙන් ජලය රැස් කරයි. එය බාම් නගරයට වයඹ දෙසින් පිහිටි පෝස්ට්-ඊ මාර්ගයේ හන්දියේ වේල්ලක් ඉදිකර නව මාර්ගයකට හරවන තෙක් එය බාම් නගරය හරහා ගියද, ගලා ගියද එය දැන් හැරී ගලා යන්නේ ඊසාන දිශාවටය. කෆුට් කඳුකරයේ ජලය ද පෝෂක ප්‍රදේශයට ජලය සපයයි.

බැම් පිහිටා ඇත්තේ ඉරාන උස් සානුවේ දකුණු කෙළවරේ කාන්තාර පරිසරයක ය. බැමින් බලකොටුව Achaemenid යුගයේ (ක්රි.පූ. 6 සිට 4 දක්වා) ඉදිකරන ලද බව දන්නා කරුණකි. එහි උච්චතම කාලය 7 වන සිට 11 වන සියවස දක්වා වූ අතර, එය වැදගත් වෙළඳ මාර්ග සන්ධිස්ථානයක් වීම නිසා සේද සහ කපු ඇඳුම් නිෂ්පාදනය සඳහා ප්‍රසිද්ධ විය.

ආණ්ඩුකාරවරයාගේ වාසස්ථාන සහ නේවාසික ප්‍රදේශය පිහිටා ඇති බලකොටුව විශාල සංස්කෘතික භූ දර්ශනයක කේන්ද්‍රස්ථානය වේ. මෙම කලාපයේ මිනිසුන්ගේ ජීවනෝපාය පදනම් වූයේ භූගත වාරිමාර්ග ඇළ මාර්ග මත වන අතර, ඉරානයේ පැරණිතම සම්පත් කිහිපයක් බාම් නගරය සතු වනවා පමණක් නොව අද දක්වාම ක්‍රියාත්මක වේ.

Arg-e Bam, ගෝලාකාර සහ ගෝලාකාර ව්‍යුහයන් සහිත දේශීය ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පීය ක්‍රම භාවිතා කරමින් අව්වේ වියළන ලද මැටි ගඩොල් (චිනේ) වලින් ඉදිකරන ලද බලකොටුවක් මධ්‍යතන යුගයේ නගරයක සුප්‍රසිද්ධ උදාහරණයකි. මෙම විස්මිත ව්‍යුහය නිසැකවම වංශවත් බව පිළිබිඹු කරන අතර එය බාම් කලාපයේ පමණක් නොව බටහිර ආසියාවේ වඩාත් පුළුල් සංස්කෘතික ප්‍රදේශයේ ද වැදගත් ජයග්‍රහණයකි.

ශතවර්ෂ ගණනාවක් පුරා, බැම් යනු නැගෙනහිරින් මධ්‍යම ආසියාව, දකුණේ පර්සියානු ගල්ෆ් සහ බටහිරින් ඊජිප්තුව සම්බන්ධ කරන සේද මාවතේ උපායමාර්ගික ස්ථානයක් වූ අතර විවිධ සංස්කෘතික බලපෑම් අතර සම්බන්ධයට උදාහරණයකි.

නිර්ණායකය (i): මිනිසා සහ ස්වභාවධර්මය අතර සම්බන්ධතාවයේ ප්‍රධානතම උදාහරණය වන්නේ බාම්ගේ සංස්කෘතික භූ දර්ශනයයි. පුරාණ ඇළ මාර්ග, මහල් නිවාස සහ බලකොටු වලින් ද මෙය පොහොසත් ය. කලාපයේ පරිණාමය පිළිබඳ බිම් සලකුණු සහ ස්ථිර සාක්ශි මෙහි තවමත් ඇත.

නිර්ණායක (ii): ඉරාන උස් සානුවේ දකුණු ප්‍රදේශයේ වැදගත් වෙළඳ මාර්ග හන්දියේ තල් ගස් තිබීම හේතුවෙන් ප්‍රදේශය සංවර්ධනය කරන ලද අතර එය සංස්කෘතික අන්තර්ක්‍රියාවල විවිධත්වය පිළිබඳ ප්‍රධාන උදාහරණයකි.

නිර්ණායක (iii): තල් සහ එහි සංස්කෘතික භූ දර්ශනය මධ්යම ආසියානු කලාපයේ කාන්තාර පරිසරයේ වාණිජ ජනාවාසයක් සංවර්ධනය කිරීම සඳහා සුවිශේෂී සාක්ෂියකි.

නිර්ණායකය (iv): මැටි ගඩොල් (කෙෂ්ට්) සමඟ ඒකාබද්ධ වූ මැටි ස්ථර තාක්ෂණය (චීනය) මත පදනම් වූ මධ්‍යම ආසියානු කලාපයේ බලකොටු සහිත ජනාවාසයක් සහ බලකොටුවක් සඳහා පාම් නගරය ප්‍රධාන උදාහරණයකි.

නිර්ණායකය (v): බාම්හි සංස්කෘතික භූ දර්ශනය කාන්තාර පරිසරයක කැනඩ් භාවිතයෙන් මිනිසාට සහ සොබාදහමට සන්නිවේදනය කළ හැකි ආකාරය පිළිබඳ හොඳම උදාහරණයයි. මෙම ක්‍රමය පදනම් වී ඇත්තේ නිශ්චිත කාර්යයන් සහ වගකීම් සහිත දැඩි සමාජ ක්‍රමයක් මත වන අතර එය අද දක්වාම භාවිතයේ පවතී.

බද්ම් මාලිගාවේ හි මැටි ව්‍යුහයන් නාගරික ආකෘති සහ ඉදිකිරීම් වර්ග රඳවා තබා ඇති අතර, භූමිකම්පාවේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස යම් ප්‍රතිසංස්කරණයක් අවශ්‍ය වුවද එය තවමත් ඉහළ අඛණ්ඩතාවක් රඳවා ගනී. 2003 භූමිකම්පාවෙන් දරුණු ලෙස පීඩාවට පත් වූ බාම් නගරය, එහි ස්වභාවය පවත්වා ගැනීම සඳහා සම්ප්‍රදායික වීදි විලාසිතාව සහ සමස්ත උද්‍යානය සමඟ එහි නිර්මල සැලසුමේ නව නාගරික ප්‍රවේශය අනුගමනය කරමින් ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු සිදු කෙරේ.

සජීවී සංස්කෘතික භූ දර්ශනය වැනි ඓතිහාසික හයිඩ්රොලික් පද්ධති අඛණ්ඩව භාවිතා කිරීම සහ නඩත්තු හා කෘෂිකාර්මික කටයුතු සඳහා කලාපීය ඉඩම් භාවිතය අඛණ්ඩව භාවිතා කිරීම සමඟ ඉහළ මට්ටමේ අඛණ්ඩතාවක් පවත්වාගෙන යයි.

ව්යුහය සමඟ ශක්තිමත් කරන ලද පෙනුමේ සාම්ප්රදායික දෘශ්ය සම්බන්ධතාවය තවමත් සංරක්ෂණය කර ඇත. කෙසේ වෙතත්, බාම් මායිමේ වැඩෙන කාර්මික සහ නේවාසික ප්‍රදේශවල නව වර්ධනයන් සම්බන්ධයෙන් අභියෝග පවතින අතර, මෙම සම්බන්ධතාවය ආරක්ෂා කර ගැනීමට නිසි ලෙස සංවිධානය වී කළමනාකරණය කළ යුතුය.

ප්‍රධාන විධායක අධිකාරිය වන්නේ ඉරාන සංස්කෘතික උරුමය, අත්කම් සහ සංචාරක සංවිධානය (ICHHTO) ය. එසේ නම්, එය වෙනත් ජාතික සහ පළාත් පාලන ආයතන සමඟ සහයෝගයෙන් කටයුතු කරන සහ සැලැස්මක් අනුගමනය කරන ස්වාධීන ආයතනයකි. බලකොටුවෙන් පිටත ලැයිස්තුගත කර ඇති සමහර ගොඩනැගිලි වෙනත් රාජ්‍ය ආයතනවල දේපළ වන නමුත් වෙනස් කිරීම් ICHHTO හි අනුමැතියට යටත් වේ.

නිර්දේශිත ලෝක උරුම අඩවිය සාමාන්‍යයෙන් පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථානයක් වුවද, ස්වාරක්ෂක කලාපය Bam සහ Baravat යන නගර දෙකකින් සහ ඒ ආශ්‍රිත ඊයම් වතු වලින් සමන්විත වේ. බෆර් කලාපය බලකොටුවට යාබද නාගරික ප්‍රදේශය ආවරණය කරයි: ICHHTO හි අවසරය සහ අධීක්ෂණයකින් තොරව මෙහි ඉදිකිරීම් කටයුතු හෝ වෙනස් කිරීම තහනම් නොවේ. මුළු නගරයම ආවරණය වන පරිදි පාම් සහ පරවත්හි වාරිමාර්ග ,ප්‍රදේශ සහ වතු ආවරණය වන පරිදි දීර්ඝ කළ ඉඩම් සංරක්‍ෂණ කලාපයකට අවසර ඇත්තේ කෘෂිකර්මාන්තය සඳහා පමණි.